COĞRAFİ KONUM,MATEMATİK KONUM,PARALEL VE MERİDYENLERİN ÖZELLİKLERİ,
Coğrafi KonumHerhangi bir yerin Dünya üzerinde bulunduğu alana coğrafi konum denir.
ngi
A. ÖZEL KONUM
Herhangi bir yeri diğer yerlerden ayıran, sahip olduğu kendine has özelliklerin tümüne özel konum denir. Özel konum, insanları, çevreyi, ülkelerin ekonomik ve politik durumunu çok yönlü etkiler. Dünya üzerinde, özel konum etkisine şu örnekler verilebilir:
Norveç, Japonya, İngiltere, İzlanda gibi deniz ve okyanuslara komşu ülkeler balıkçılıkta ileri gitmişlerdir.
Kuzeybatı Avrupa kıyıları, yüksek enlemlerde bulunmasına rağmen, Gulf - Stream sıcak su akıntısının etkisiyle ılıman bir iklime sahip olmuştur.
Orta Asya ve Orta Avrupa denizlere uzak olduğu için karasal bir iklime sahip olmuştur.
Kanarya, Havai, Kıbrıs, vb. adalar, deniz ve hava yollarının gelişmesiyle ikmal ve uğrak yeri haline gelmişlerdir. Buna bağlı olarak bu adaların önemi artmıştır.
Türkiye’nin Özel Konumu ve Sonuçları
Türkiye, Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarının birbirine en çok yaklaştığı yerde bulunur.
Farklı kültürlerin kurulduğu, Dünya’nın en eski kültür hazinelerine sahiptir.
Dünya’da en fazla petrol çıkaran ülkelere komşudur.
Üç tarafı denizlerle çevrilidir ve yeryüzü şekilleri çeşitlidir.
Karadeniz’i Akdeniz’e bağlayan İstanbul ve Çanakkale boğazlarına sahiptir.
Türkiye’nin ortalama yükseltisi fazladır. (Yaklaşık 1132 m)
Yükselti batıdan doğuya doğru gidildikçe artmaktadır.
Zengin yeraltı kaynaklarına sahiptir.
MATEMATİK KONUM:
Herhangi bir yerin, Dünya üzerinde bulunduğu alanın, enlem ve boylam dereceleriyle belirtilmesine matematik konum denir.
TÜRKİYE’NİN MATEMATİK KONUMU VE SONUÇLARI:
Türkiye, 36° - 42° Kuzey paralelleri ile 26° 45° Doğu meridyenleri arasında yer alır. Diğer bir ifadeyle, Türkiye Ekvator’un kuzeyinde ve Greenwich’in doğusunda bulunan bir ülkedir. Türkiye’nin matematik konumunun sonuçları şöylece sıralanabilir:
Doğu - batı istikametinde 76 dakika yerel saat farkı bulunur.
Aynı anda tek ortak saat kullanılır. Çünkü doğu - batı yönünde fazla geniş değildir.
Güneş ışınları hiçbir zaman dik açıyla gelmez.
İki meridyen arası uzaklık yaklaşık olarak 85 - 86 km dir.
Orta kuşakta yer alır.
Mevsimler belirgin olarak görülür.
Kışın cephesel yağışlar fazladır.
Güneyden kuzeye gidildikçe güneş ışınlarının geliş açısı küçülür.
Güneyden kuzeye gidildikçe cisimlerin gölge boyu uzar.
Güneyden kuzeye gidildikçe gece - gündüz süreleri arasındaki fark artar.
Kuzeyden esen rüzgârlar sıcaklığı düşürürken, güneyden esen rüzgârlar sıcaklığı yükseltir.
Dağların güney yamaçları daha sıcaktır. Buna bağlı olarak güney yamaçlarda yerleşmeler fazladır.
Bir cismin öğle vakti gölgesi daima kuzeydedir.
1. PARALELLER
Kutuplara eşit uzaklıktaki noktaların birleştirilmesiyle elde edilen hayali çembere Ekvator denir. Engeniş paralel dairesi olan Ekvator yerküreyi Kuzey Yarımküre ve Güney Yarımküre olmak üzere iki eşit yarımküreye böler. Ekvator’a paralel olarak çizilen hayali çemberlere paralel denir.
Dünya üzerindeki bir noktanın Ekvator’a olan uzaklığının açı cinsinden değerine enlem denir. Enlem herhangi bir noktadan yerin merkezine çekilecek dikey bir çizgiyle Ekvator düzlemi arasındaki açıdır. Enlem, derece, dakika ve saniye olarak ifade edilir. Ankara yaklaşık 39° 56’ kuzey enlemi üzerinde bulunur.
Paralellerin Özellikleri:
1. En büyük paralel dairesi olan Ekvator, başlangıç paralelidir.
2. Ekvatorun kuzeyindeki 90, güneyinde 90 olmak üzere 180 paralel vardır.
3. Dünya’nın şeklinden dolayı, Ekvator’dan kutuplara doğru gittikçe paralellerin
4. boyları kısalır ( Ekvator 40 076 km, 15° paraleli 38 000 km, 30° paraleli, 34 700 km, 45° paraleli, 28 450 km, 60° paraleli 20 000 km, 75° paraleli 10 400 km’dir.
5. Kutup noktalarının boyutu sıfırdır.)
6. Paralellerin numaraları Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe büyür.
7. Paraleller 180° lik meridyen yayının 1° lik arayla eşit parçalara bölünmesi sonucunda çizilir. 8.Daha ayrıntılı yer belirtmek için her derece 60’ ya her dakika 60” ye bölünür.
9. Paraleller D-B doğrultusunda uzanırlar ve birbirlerini kesmezler.
10. 90° paralelleri nokta halindedir.
11. Ekvator’la dönenceler arasında kalan paralellere alçak enlemler; dönenceler ile kutup daireleri arasında kalan enlemlere orta enlemler, kutup daireleri ile kutup noktaları arasında kalan enlemlere ise yüksek enlemler adı verilir.
12. Bazı paraleller özel isimler alırlar.
· 0° paraleli Ekvator
· 23° 27’ kuzey paraleli Yengeç Dönencesi
· 23° 27’ güney paraleli Oğlak Dönencesi
· 66° 33’ kuzey paraleli Kuzey Kutup Dairesi
· 66° 33’ güney paraleli Güney Kutup Dairesi
· 90° kuzey paraleli Kuzey Kutup Noktası
· 90° güney Paraleli Güney Kutup Noktası
Dönenceler: Ekvator’un 23027’ kuzey ve güneyinde bulunan paralel dairelerine dönenceler denir. Yer ekseninin eğik olmasından dolayı, yıl içerisinde Güneş ışınlarının 90°’lik açıyla düştüğü yerler değişir.Dönenceler, Güneş ışınlarının 90°’lik açıyla düştüğü yerlerin sınırını oluşturur. Güneş ışınları sadece iki dönence arasında kalan yerlere yılda iki defa 90°’lik açıyla düşer. Bunun dışında kalan yerlere hiçbir zaman 90°’lik dik açıyla düşmez.
Kutup Daireleri: Ekvatorun 66°33’ kuzey ve güneyinde bulunan paralel dairelerine
Kutup Daireleri denir. Yer ekseninin eğik olmasından dolayı yazın 24 saati aşkın bir süre Güneş ufukta kalır ve batmaz; kışın da 24 saati aşkın bir süre Güneş doğmaz.
Bu durum sadece kutup daireleriyle kutup noktaları arasında kalan yerlerde gerçekleşir. Kutup Daireleri, gece veya gündüz sürelerinin 24 saati aştığı yerlerin sınırlarını oluşturur.
13.Komşu iki paralel arasındaki mesafe her yerde eşit olarak kabul edilir ve yaklaşık olarak 111 km’dir.
Bundan yararlanarak aynı boylam üzerinde yer alan iki nokta arasındaki mesafe kolayca hesaplanabilir.
Bunun için:
•İki merkez arasındaki paralel farkı bulunur. Aynı yarım küredeyseler büyük değerden küçüğü çıkarılır. Farklı yarım küredeyseler iki değer toplanır.
•Bulunan fark sabit 111 sayısıyla çarpılır. Böylece aralarındaki uzaklık km cinsinden bulunmuş olur.
Örnek: 39° kuzey paralelinde bulunan Ankara’dan kalkan bir
uçak aynı meridyen üzerinde 8658 km güneye gitmiştir. Ulaştığı enlemin derecesi kaçtır?
8658 : 111 = 78
Ankara’dan 78 paralel güneye gidersek 78-39 = 39° güney paraleli olur. (Bugüne kadar çıkmış tek soru tipi)
Enlemin etkileri
· İklimi
· Güneş ışınlarının geliş açısını
· Gölge boyunu
· Sıcaklık dağılışını
· Buharlaşmayı
· Yağış çeşidini ve rejimini
· Akarsu rejimini
· Toprak çeşidini
· Tarım ürünlerinin çeşitliliğini
· Kalıcı kar sınırının yüksekliğini
· Dünyanın dönüş hızını
· Deniz suyunun tuzluluk ve sıcaklığını
· Gece ile gündüz arasındakizaman farkını
· Yerleşme ve tarım faaliyetlerinin üst sınırın
· Yerleşme biçimini
· Nüfus dağılışını
· Sanayi faaliyetlerini
Bitki örtüsünün çeşitliliğini,K-G yönünde geniş alan kaplayan ülkelerde iklim çeşitliliği fazla olduğundan bitki vetarım ürünlerinin çeşitliliği de artar. Özellikle iklim ve bitki çeşitliliği Ekvatoral ve Kutup kuşağı arasındaki geçiş özelliği taşıyan Orta kuşakta artmaktadır. Ülkenin D-B doğrultusunda geniş alan kaplaması iklim çeşitliliğine neden olmadığı için bitki vetarım ürünleri çeşitliliğine neden olmaz.
KYK’de görülen iklim ve bitki türlerinin benzeri GYK’de görüldüğü için iki yarımkürede
uzanan alanlardan sadece birisi alınır.
2. MERİDYEN - BOYLAM
Bir kutuptan diğerine ulaşan ve paralelleri dik açıyla kesen hayali çizgilere meridyen denir.
Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın, başlangıç meridyenine olan uzaklığının açı cinsinden değerine boylam denir. Boylam herhangi bir noktadan yerin merkezine çekilecek dikey bir çizgiyle başlangıç meridyeni arasındaki açıdır.
Derece (°), dakika (’) ve saniye (”) olarak ifade edilir.Bir yerin boylam derecesi verilirken
Başlangıç meridyenine göre doğuda veya batı’da olduğu belirtilmelidir.
Örneğin Ankara, 32°53’doğu boylamındadır. Boylam da pratikte meridyenle aynı anlamda kullanılır.
Meridyenlerin Özellikleri:
1. Başlangıç meridyeni, İngiltere’de Londra yakınlarındaki Greenwich kasabasındaki aynı adla anılan gözlem evinden geçen meridyen yayı olarak kabul edilir.
2. Meridyenler K-G yönünde uzanırlar.
3. Greenwich’in doğusunda 180, batısında da 180 olmak üzere toplam 360 tane meridyen yayı vardır.Doğusundakilere doğu meridyenleri, batısındakilere batı meridyenleri denir.
4. Meridyenlerin boyları (20 004.5 km) birbirine eşittir.
5. İki meridyen arasındaki mesafe Ekvator üzerinde 111 km’dir. Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe bu mesafe azalır ve bütün meridyenler kutup noktalarında birleşirler. (0° 111 km,10° 109 km, 20° 104 km, 30° 96 km, 40° 85 km, 50° 71 km, 60° 55 km, 70° 38 km, 80° 19 km, 90° 0 km)
6. Ekvator bir daire olduğu için iç açılar toplamı 360° dir. Her dereceden bir meridyen yayı geçmektedir.
7. Meridyenlerin dereceleri başlangıç meridyeninden doğuya ve batıya doğru gittikçe artar.
8. Her meridyenin bir karşıtı (antimeridyen) vardır. İkisi birlikte bir çember oluştururlar. Bir meridyenin karşıt meridyenini bulmak için verilen meridyen 180’den çıkarılır. Karşıt meridyen daima farklı yarım kürededir.
9. Örneğin 35° batı meridyenin karşıt meridyeni:
180–35=145° doğu meridyenidir.
10. Örneğin başlangıç meridyenin (0°) karşıtı, 180° meridyenidir. İstanbul üzerinden geçen 29° doğu meridyeninin karşıtı 151° batı meridyenidir.
11. Bir meridyen üzerindeki tüm noktaların yerel saati aynıdır.
12. Ardışık iki meridyen arasındaki yerel saat farkı 4 dakikadır.
13. Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki bir tam dönüşünün 24 saat olmasından dolayı,
14. komşu iki meridyen yayı arasındaki zaman farkı 4 dakikadır (24x60 = 1440 dak. 1440/360 = 4 dak.).
